Trzecia Rzeczpospolita Polska nie wzięła się znikąd. Jest ciągłością historii, ciągłością pokoleń, ciągłością kultury, języka, tradycji, prawa, ciągłością wartości, na których powstała i których strzegła w swoich dziejach. Ta ciągłość duchowa określa tożsamość Polski. Polska jest więc ciągłością Narodu Polskiego o własnej tożsamości, nawet gdy brakowało mu suwerennej państwowości. Suwerenną państwowość i niepodległość Polska traciła na przestrzeni wieków nieraz. Ale zawsze trwał Naród Polski, trwała Polska jako wspólnota ludzi o własnej tożsamości, wspólnocie ducha, o własnym fundamencie jedności, przyniesionym i umacnianym przez chrześcijaństwo. Trwała Polska - choć pozbawiona była struktur organizacyjnych własnego państwa lub te, które funkcjonowały, były narzucone przez obce państwa albo były niesuwerenne - zależne od władz obcego państwa.

Historia wskazuje, że przy tworzeniu państwa Naród Polski nie zawsze miał wpływ na organizację prawną i tworzenie organów władzy państwowej, choćby nawet formalnie uznawano go za najwyższego Suwerena, do którego należała władza zwierzchnia; władze były Polsce narzucane i w działaniu były niesuwerenne. W historii Polski były takie okresy, ale nie uważamy, że istniała wówczas Rzeczpospolita Polska. Wyraża się to nawet w przyjętej ciągłości numerycznej, która uwzględnia wyłącznie okresy istnienia Rzeczypospolitej w pełni niepodległej i mogącej o sobie swobodnie stanowić, samodzielnie tworzyć organizację państwową wraz z własnym prawem i instytucjami władzy państwowej. Stąd mówi się teraz o III, a nie o IV Rzeczypospolitej Polskiej. I to potwierdza nawet w preambule nowa konstytucja.

Prawo jest jednym z najważniejszych przejawów suwerenności państwowej, jest bowiem nie tylko elementem podstawowym i koniecznym dla urządzenia państwa, ale nade wszystko wskazuje ono i chroni fundamentalne wartości, na których oparta jest cała wspólnota państwowa. Jest ono także regulatorem życia społecznego i instrumentem wpływającym na ludzkie zachowania, określającym relacje między obywatelem a państwem. Nic więc dziwnego, że system prawny jest tym mechanizmem, którym władze państwowe chcą w pierwszym rzędzie władać. Po zmianie ustroju każdorazowa władza najpierw chce zmienić system prawa tak, by dostosować go do własnych celów i założeń.

Władze, które są emanacją zwierzchnictwa Narodu, powinny dbać o to, by system tworzonego przezeń prawa odbijał wartości narodu, uwzględniał wartość i godność człowieka, respektował przyrodzone mu prawa, a także uwzględniał dobro wspólne. Cały porządek prawny państwa nastawiony być powinien na dobro wspólne obywateli, którego wyznacznikiem jest dobro człowieka. Takie prawo tworzyć może Naród przez swoich przedstawicieli tylko wtedy, gdy państwo jest suwerenne, niepodległe, gdy ma pełną niezależność i autonomiczność w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, wynikającą z prawa narodów do samostanowienia. I tylko takie prawo stanowić może dziedzictwo narodowe, do którego nawiązywać winien system prawa Polski niepodległej. Takie i tylko takie prawo winno być u podstaw prawa III Rzeczypospolitej.

Książę Adam Czartoryski po klęsce powstania listopadowego napisał: "Prawo narodu do bytu samodzielnego to własność niezmienna, najświętsza, nieprzedawniona, nie ginąca w żadnej okoliczności, chyba w razie fizycznego wygaśnięcia narodu". Dziejowy los sprawił, że naród polski od końca XVIII w. aż po czasy współczesne musiał walczyć nieustannie o to prawo, bo był pozbawiany samodzielnego bytu lub był on mu dany w niepełnej formie. Tej walce towarzyszyły wizje przyszłej niepodległej Polski. Gdy zaś wywalczono samodzielny byt, nadchodził moment urealnienia wizji przede wszystkim w kształcie ustrojowym państwa. Pojawiał się wówczas problem ustrojowego dziedzictwa, pojawiały się pytania, co z dotychczasowego porządku prawnego zachować, co odrzucić, do jakiego porządku nawiązać lub go restytuować. Odpowiadano na te pytania różnie. W takim znaczeniu temat dzisiejszej konferencji przypomina problem, który pojawiał się w naszej historii w ostatnich dwóch wiekach.

Dzisiejsza konferencja stawia pytanie o ciągłość prawną III Rzeczpospolitej Polskiej jako suwerennego i niepodległego państwa z II Rzecząpospolitą Polską, z uwzględnieniem faktu, że Konstytucja kwietniowa z 1935 r. nie została uchylona i do 1990 r. funkcjonowały na podstawie tej konstytucji władze polskie na emigracji.

Pytamy więc nie tylko o historyczną ciągłość III Rzeczypospolitej z II Rzecząpospolitą, ale o kontynuację systemu prawnego II Rzeczypospolitej Polskiej, wzbogaconego oczywiście o tragiczne doświadczenia i przekształconego pod wpływem tendencji współczesnych. Rodzi się również pytanie, co przy określeniu ciągłości systemu prawnego Polski niepodległej uczynić z prawem tworzonym i stosowanym w okresie PRL, a więc w czasach państwowości niesuwerennej, tworzonym gdy Naród nie mógł autonomicznie wypowiadać się w treści prawa, w czasach totalitarnego reżimu komunistycznego, gdy łamane były podstawowe prawa człowieka, a państwo nie było dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

A przecież nawet w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy rozważano problem "demontażu dziedzictwa totalitarnego reżimu komunistycznego", włączając w to także środki prawne i instytucjonalne z tego wynikające, a zwłaszcza prawo, które naruszało godność osoby ludzkiej i przyrodzone jej prawa, prawo, które niszczyło dążenia do demokratycznego ustroju, którym zniewalano umysły, ale i pozbawiano możliwości współrządzenia państwem. Wystarczy wskazać na Raport o środkach demontażu dziedzictwa komunistycznego reżimów totalitarnych (Doc. 7568 z 1996 r.) oraz rezolucję ZPRE 1096/1996. Tak więc społeczność międzynarodowa dostrzegła ten problem i z odwagą przedstawiła go Europie.

Problem ten pojawił się dawniej, na przykład przy przekazaniu insygniów władz przez ostatniego Prezydenta RP na Obczyźnie pierwszemu Prezydentowi RP wybranemu w wolnych wyborach powszechnych w 1990 r. Myślano jednak wówczas, że rozstrzygnięty on zostanie w nowej konstytucji lub przy okazji jej uchwalania. O tym, że tak się nie stało, zadecydowało wiele czynników, w tym także brak woli politycznej zderzenia się z takimi problemami przeszłości, które wymagałyby działań dla wyrównania rachunków niesprawiedliwości i krzywd wyrządzonych przez PRL.

Gdy jednak dziś stawia się te pytania, trzeba stwierdzić, że nawet nowa konstytucja takie zadania na nas nakłada, bo w preambule nawiązuje ona do najlepszych tradycji I i II Rzeczypospolitej, zaś nowa konstytucja stosowana ma być dla dobra III Rzeczypospolitej. To my - według tej konstytucji - zobowiązani jesteśmy przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku przy świadomości doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były łamane.

Dzisiejsza konferencja skłania nas zatem do głębszej refleksji nie tylko nad systemem prawa i jego ciągłością w ramach niepodległej państwowości, ale również do oceny dziedzictwa prawnego totalitarnego reżimu komunistycznego - by ująć ten problem słowami Rady Europy. Polska, która odcięła się do innego reżimu totalitarnego - reżimu hitlerowskiego, nie odcięła się wyraźnie od totalitaryzmu innego koloru i jego transpozycji w systemie prawnym. Gdy ten będzie rozważany, zważyć trzeba, że nie może być prawem obowiązującym to, co narusza wartości prawa naturalnego, narusza godność człowieka i przyrodzone mu prawa albo sprzeczne jest z demokratycznym państwem - dobrem wspólnym, które winno być wyznacznikiem działań państwa także w sferze ustawodawczej.

Dziękując panu przewodniczącemu Komisji Ustawodawczej, panu senatorowi Piotrowi Łukaszowi Juliuszowi Andrzejewskiemu, i państwu senatorom członkom komisji za zorganizowanie konferencji, życzę wszystkim jej uczestnikom determinacji w poszukiwaniu prawdy o historii Polski i jej systemu prawnego, dedykując państwu słowa Maurycego Mochnackiego: "żeby wskrzesić, naród trzeba wynaleźć jego zatracone jestestwo, z bacznym wglądem na modyfikacje, którymi je czas zmienił i przekształcił".

Dzisiaj, stojąc przy trumnie śp. ministra Adama Bienia, zdaje się trzeba by, na podobieństwo tamtego zwyczaju, zamknąć poczet przywódców Polski Podziemnej. Zmarły był ostatnim z żyjących 16 przywódców Polski Podziemnej, który w 1945 r. zostali aresztowani podstępnie przez NKWD pod Warszawą, wywiezieni do Moskwy i tam skazani w pokazowym procesie.

Miałam zaszczyt goszczenia ministra Adama Bienia w Senacie RP - 15 października 1991 r. Byłam wówczas przewodniczącą senackiej Komisji Konstytucyjnej. Zaprosiłam Go do wystąpienia na posiedzeniu Komisji, która pracowała nad senackim projektem nowej Konstytucji RP. Minister Bień w czasie okupacji był bowiem przewodniczącym Komisji Prawnej, działającej w ramach konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego - "Roch", która opracowała tezy do przyszłej powojennej Konstytucji RP. Należał do uczniów prof. Zygmunta Cybichowskiego, profesora najpierw Uniwersytetu Lwowskiego, potem Uniwersytetu Warszawskiego, jednego z najwybitniejszych znawców prawa międzynarodowego i państwowego.

Podkreślał, że dane mu było współtworzyć tezy konstytucyjne, gdy Polska posiadała osobistości polityczne "niewątpliwie historyczne" i wymienił nazwiska - generała Sikorskiego, premiera Mikołajczyka, generałów Sosnkowskiego i Andersa. Wyznał, że w kręgach politycznych, w których się obracał, wierzono, iż prezydentem powojennej Polski będzie wyposażony w silną władzę gen. Sikorski.

"Wszystko co nasze Polsce oddamy" - taka jest harcerska dewiza.

Szkoda, iż z tego uprawnienia Senat w pełni skorzystał tyko dwa razy. Raz, gdy uchwałę Sejmu dotyczącą zmian regulaminowych zaskarżyło Prezydium Senatu, i drugi raz, gdy w grudniu 1996 r. 38 senatorów złożyło wniosek w sprawie niektórych przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Miałam zaszczyt reprezentować wnioskodawców w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym zarówno w pierwszej, jak i w drugiej sprawie.

W projekcie konstytucji Komisji Konstytucyjnej Senatu I kadencji, której miałam przyjemność przewodniczyć, Trybunał Konstytucyjny znalazł w dużym zakresie nowe ujęcie w stosunku do ówczesnej jego roli. Dotyczyło to w równej mierze jego ustroju, jak i kompetencji. Wspomnieć tu można choćby, że obok tradycyjnej właściwości badania konstytucyjności aktów prawnych kompetencje trybunału objąć miały funkcje przypisane Trybunałowi Stanu, a więc orzekanie o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe.

Znaczenie Trybunału Konstytucyjnego dla demokratycznego państwa prawnego jest szczególne. Stąd podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego musi być zasada niezależności politycznej Trybunału i niezawisłości jego sędziów.

Obok konstytucyjnych i ustawowych tego gwarancji konieczne jest nadanie w praktyce właściwej rangi tej zasadzie. Wzór, jaki ustalił w tej mierze Pan Profesor Andrzej Zoll, poprzedni Prezes Trybunału Konstytucyjnego, winien stać się normą.

Jak powiedział jeden z senatorów w trakcie debaty nad ustawą o Trybunale, "autorytet Trybunału Konstytucyjnego w Polsce zbudował od początku pan profesor Andrzej Zoll. To on konsekwentnie, od momentu objęcia tej wysokiej godności, czuwał, by żaden ośrodek nacisku politycznego nie mógł oddziaływać na sędziów Trybunału".

W trakcie debaty nad obowiązującą ustawą o Trybunale Konstytucyjnym wraz z senatorem Piotrem Andrzejewskim - idąc po myśli tej idei - złożyłam wniosek o skreślenie przepisu umożliwiającego uzupełnienie składu sędziów Trybunału przez Sejm poprzedniej kadencji. I choć poprawka nie została przyjęta, to jednak Sejm pod naporem opinii publicznej wycofał się i nie dokonał uzupełnienia składu sędziowskiego Trybunału Konstytucyjnego.