6.1. Podstawy prawne

Prawa dzieci niepełnosprawnych są gwarantowane w aktach prawa międzynarodowego. Konwencja o Prawach Dziecka w art. 23 uznaje prawa dziecka niepełnosprawnego do pełni normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Zobowiązuje Państwa-Strony do szczególnej troski oraz zapewnienia pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc ta ma być udzielana bezpłatnie lub stosownie do posiadanych środków z zagwarantowaniem dostępu do oświaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowana w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju (¹ Prawa dzieci niepełnosprawnych znajdują się między innymi również w Deklaracji Praw Dziecka z 1959 r. oraz Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych (rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 9 grudnia 1985 r.). Obowiązki państwa wobec osób niepełnosprawnych zostały wskazane w Podstawowych zasadach dotyczących wyrównania możliwości rozwojowych dla osób niepełnosprawnych przyjętych przez ONZ w dniu 20 XII 1993 r.).

Szczegółowe uregulowania prawa do nauki osób niepełnosprawnych zawiera ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 r. ( ² Szczegółowe uregulowania ustawy znajdują się w: Rozporządzeniu MEN z dnia 31 marca 2001 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów, słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych, Dz. U. 2001. nr 29, poz. 323; Rozporządzeniu MEN z dnia 12 lutego 2001 r. w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz szczególnych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania, Dz. U. 2001. Nr 13, poz. 114; Rozporządzeniu MEN z 15 stycznia 2001 r. o pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Dz. U. 2001 Nr 13, poz. 110.), prawo do zabezpieczenia socjalnego ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (³ Dz. U. 1998.Nr 64, poz. 414, z późn. zm.), prawo do rehabilitacji zawodowej i społecznej ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. (⁴ Dz. U. Nr 123, poz. 776, z późn. zm.).

Za osobę niepełnosprawną uznaje się osobę, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie funkcji społecznych. W Polsce jest 288 tysięcy niepełnosprawnych dzieci w wieku od 0 do 14 lat (z czego 217,4 tys. posiada prawne potwierdzenie faktu niepełnosprawności) i ponad 4,5 mln. osób powyżej 15 roku życia (⁵ Za: Anna Iwanek Rozmiar zjawiska niepełnosprawności i aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w Polsce w: "Niepełnosprawność i Rehabilitacja", nr 1, 2001, s. 41-42.). Osoby niepełnosprawne są gorzej wykształcone od ogółu ludności w Polsce, w tej grupie występuje niski poziom aktywności zawodowej i wysoki procent bezrobocia.

• personalizacji (osoba niepełnosprawna jest zawsze podmiotem);
• wczesnej diagnozy i tworzenia optymalnych warunków rozwoju;
• odpowiedzialności (przywilej samodzielnej decyzji);
• pomocniczości/subsydiarności/ (partnerskie współdziałanie z otoczeniem);
• poszerzania autonomii osób wychowywanych (kierowania się ich własnym interesem życiowym);
• indywidualności (dostosowanie działań terapeutycznych do kategorii upośledzeń i charakteru osób wychowywanych);
• wielospecjalistycznego podejścia i współpracy z rodziną.

• ochrona zdrowia - sprawy dotyczyły wskazania możliwości uzyskania dofinansowywania na leki i leczenie, zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, turnusów rehabilitacyjnych, dostępu do przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych do rehabilitacji niepełnosprawnych dzieci. Zagadnienia te stanowiły istotny problem szczególnie dla rodzin wielodzietnych, bezrobotnych i matek samotnie wychowujących dzieci niepełnosprawne. Trudności wynikały ze zbyt wysokiego udziału ubezpieczonego w cenie sprzętu do rehabilitacji, wózków inwalidzkich itp.

• pomoc społeczna - kierowano pytania dotyczące przysługujących niepełnosprawnym praw do zasiłków (przede wszystkim zasiłku stałego i opiekuńczego). Niepełnosprawność jest jednym z tytułów ubiegania się o świadczenia z opieki społecznej. Z napływających do Rzecznika spraw wynikało, że wsparcia wymaga zwłaszcza sytuacja dzieci niepełnosprawnych w rodzinach ubogich, bez zabezpieczenia socjalnego, rodzinach patologicznych, niepełnych oraz w środowisku wiejskim. Zwracano się także o poparcie starań o przydział mieszkania komunalnego bądź mieszkania komunalnego o wyższym standardzie. Rzecznik w uzasadnionych przypadkach po wcześniejszym zbadaniu sytuacji zainteresowanych występował do kompetentnych władz lub instytucji z prośbą o konkretną pomoc.

• ulgi na przejazdy środkami publicznego transportu zbiorowego przysługujące dzieciom i ich opiekunom. Z chwilą ogłoszenia zamiaru likwidacji i ograniczenia ulg na przejazdy dzieci niepełnosprawnych i ich opiekunów do Rzecznika napłynęło szereg pism od rodziców oraz organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą osobom niepełnosprawnym z prośbą o interwencję. Zgłaszający sygnalizowali, że zmiana ustawy może ograniczyć możliwości realizacji obowiązku szkolnego przez dzieci niepełnosprawne oraz korzystania przez nie z zajęć rehabilitacyjnych i rewalidacyjnych. Pozbawienie opiekunów uprawnień do bezpłatnego przejazdu mogło narazić dziecko na szereg niedogodności. Rzecznik, podzielając podnoszone argumenty, wnioskował o utrzymanie korzystnej dla dzieci niepełnosprawnych i ich opiekunów rozwiązań ustawy z dnia 22 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (⁷ Dz. U. Nr 54, poz. 254 z późn .zm.).

• prawo do nauki - sprawy dotyczyły szkolnictwa specjalnego oraz traktowania dzieci niepełnosprawnych i upośledzonych umysłowo na terenie szkół masowych (10). W sprawach tych poruszano następujące problemy;

• trudności w znalezieniu specjalnej szkoły zawodowej, kształcącej w zawodzie wybranym przez ucznia;
• likwidacji zespołu placówek specjalnych dla dzieci przewlekle chorych;
• dowozu dziecka niepełnosprawnego do szkoły podstawowej;
• złych warunków panujących w szkole specjalnej;
• likwidacji klas przysposabiających do zawodu dla uczniów upośledzonych w stopniu umiarkowanym;
• braku przygotowania nauczycieli do nauczania dzieci autystycznych;
• zmiany skierowań i przeniesienia do innej szkoły specjalnej.

W korespondencji wskazywano również na ograniczanie środków finansowych na funkcjonowanie szkół i placówek specjalnych, a także na nieuzasadnione ich likwidowanie. Zdaniem rodziców reformowanie szkolnictwa specjalnego (w tym likwidacja placówek) nie może odbywać się metodą ograniczania środków na funkcjonowanie tych placówek. Metody takie budziły niepokój o przyszłość ich dzieci.

Rzecznik po zbadaniu zgromadzonego materiału wystąpił do Ministra Edukacji Narodowej o podjęcie działań w sprawie (patrz wystąpienia).

Do Rzecznika zwróciło się Polskie Towarzystwo Psychologiczne (PTP) z prośbą o pomoc dotyczącą zmian przepisów w rozporządzeniach Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych oraz w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno - pedagogicznych i innych publicznych poradni specjalistycznych oraz ramowego statutu tych poradni, w zakresie honorowania opinii poradni niepublicznych na temat specyficznych trudności w uczeniu się czytania i pisania.

• Rzecznik skierował pismo do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych w sprawie pouczenia dotyczącego możliwości odwołania się od orzeczenia ośrodka ds. orzekania o niepełnosprawności, w którym zwrócił uwagę na nieprawidłowo sformułowane pouczenie dotyczące możliwości i trybu odwołania się od orzeczenia powiatowego ośrodka do spraw orzekania o niepełnosprawności. Treść pouczenia nie wskazywała na możliwość złożenia odwołania do jednostki nadrzędnej (⁸ Pismo z dnia 20 lutego 2001 r. RPD/ZBiA/173/PK(1).). Wystąpienie Rzecznika przyczyniło się do uporządkowania przepisów w tym zakresie.

• Rzecznik wystąpił do Ministra Edukacji Narodowej w sprawie objęcia szczególną troską i nadzorem realizacji zadań edukacyjnych na rzecz dzieci z zaburzeniami rozwojowymi wymagającymi specjalistycznych form pomocy i metod pracy (⁹ Pismo z dnia 26 lipca 2001 r. RPD/ZBiA/957/01/MK.). Rzecznik stwierdził, że w dobie intensywnych zmian przepisów i przekształceń strukturalnych w dziedzinie edukacji szczególną troską i nadzorem powinna być objęta realizacja zadań edukacyjnych na rzecz dzieci z zaburzeniami rozwojowymi wymagającymi specjalistycznych form pomocy i metod pracy. Rzecznik wyraził obawę o poziom i jakość udzielanej pomocy w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w sytuacji przekazania kompetencji do przyznawania specjalistycznych form pomocy dzieciom na szczebel władz samorządowych. Rzecznik wskazał na konieczność monitorowania tych zagadnień przez nadzór pedagogiczny.

• Rzecznik wystąpił do Ministra Edukacji Narodowej w sprawie rozszerzenia uprawnień do wydawania opinii o uczniach ze specyficznymi trudnościami w nauce na niepubliczne poradnie psychologiczne (¹⁰ Pismo z dnia 18 kwietnia 2001 r. BRPD-498/2001.). Zdaniem Rzecznika istniejący stan prawny ograniczający wydawanie opinii do publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych i poradni specjalistycznych resortu oświaty utrudnia dostępność dzieci do usług psychologicznych i dyskryminuje placówki niepubliczne.

• Rzecznik zwrócił się do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych o wprowadzenie typu domu pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej ruchowo (¹² Pismo z dnia 26 lipca 2001 r. RPD/ZBiA/956/01/MK.). Uzasadniając wniosek, wyraził zaniepokojenie, że przekazanie domów pomocy społecznej na szczebel samorządów powiatowych zagroziło istnieniu specjalistycznych placówek o charakterze ponadregionalnym oraz że placówki te, zaspakajając potrzeby lokalne, nie realizują zadań specjalistycznych placówek ponadregionalnych. Rzecznik wyraził stanowisko, że w dobie zmian przepisów i przekształceń strukturalnych szczególną troską i nadzorem powinna być objęta realizacja zadań na rzecz dzieci i młodzieży wymagającej specjalistycznych form pomocy i metod pracy.

• Rzecznik wystąpił do Ministra Zdrowia, zwracając się o wpisanie rdzeniowego zaniku mięśni do wykazu chorób, ze względu na które leki, preparaty diagnostyczne, sprzęt jednorazowego użytku mogą być przepisane bezpłatnie bądź za częściową odpłatnością ¹⁴ Pismo z dnia 16 lipca 2001 r. (RPD/ZI-441(1)/01/AJ).). Podstawą wystąpienia była sprawa dotyczą, dziecka cierpiącego, na ww. chorobę. W związku z wystąpieniem Rzecznika Minister Zdrowia poinformował, że został opracowany i wdrożony w życie program profilaktyki zdrowotnej dla dzieci dotkniętych chorobą rdzeniowego zaniku mięśni. Założenia programu przewidują podział kosztów opieki nad dziećmi wymagającymi długotrwałej wentylacji i zakwalifikowania do leczenia w domu pomiędzy Ministerstwo Zdrowia, kasy chorych, powiatowe centra pomocy rodzinie oraz organizacje pozarządowe. Ponadto na podstawie ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym minister właściwy do spraw zdrowia został zobowiązany do określenia w drodze rozporządzenia nowego szczegółowego wykazu przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych i leczniczych środków technicznych.