Rynek usług pocztowych na obszarze UE regulowany jest przez dwie dyrektywy: dyrektywę 97/67/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 grudnia 1997 r. w sprawie wspólnych zasad rozwoju rynku wewnętrznego usług pocztowych Wspólnoty oraz poprawy jakości usług oraz dyrektywę 2002/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
10 czerwca 2002 r. zmieniającą dyrektywę 97/67/WE w zakresie dalszego otwarcia usług pocztowych Wspólnoty na konkurencję. Wśród przesłanek wydania dyrektywy 97/67/WE w zakresie zapewnienia dostępu do usług pocztowych wymienić należy:

1. rozbieżności obserwowane w sektorze pocztowym, które mają znaczący wpływ na rozwój sektorów działalności od nich uzależnionych oraz utrudniają postęp w kierunku wewnętrznej spójności Wspólnoty, ponieważ regiony pozbawione usług pocztowych o odpowiednio wysokiej jakości znajdują się w niekorzystnej sytuacji;
2. na szczeblu Wspólnoty przyjmuje się zestaw ogólnych zasad, natomiast wybór szczegółowych procedur zależy od państw członkowskich, które mają swobodę w wyborze systemu najlepiej pasującego do ich własnych warunków;
3. na szczeblu Wspólnoty zasadne jest zagwarantowanie pocztowych usług powszechnych, które powinny być świadczone we wszystkich państwach członkowskich po przystępnej cenie z korzyścią dla wszystkich użytkowników, niezależnie od ich geograficznego umiejscowienia we Wspólnocie;
4. celem usług powszechnych jest oferowanie wszystkim użytkownikom poprzez udostępnienie wystarczającej liczby punktów dostępu i poprzez zapewnienie zadowalających warunków dotyczących częstotliwości wybierania i doręczania przesyłek, świadczenie tych usług musi gwarantować użytkownikom uczciwe i niedyskryminujące traktowanie;
5. państwa członkowskie powinny posiadać możliwość przyznawania koncesji na podstawie zobowiązania do świadczenia usług powszechnych lub wnoszenia składek do funduszu kompensacyjnego, który ma na celu zrekompensowanie operatorowi świadczącemu powszechne usługi pocztowe krzywdzące obciążenia wynikające ze świadczenia tych usług;
6. jeśli okazałoby się to konieczne, zostaną podjęte działania w celu zapewnienia przejrzystości i niedyskryminującego charakteru warunków określających dostęp publicznej sieci pocztowej w państwach członkowskich;
7. należy podjąć wszelkie starania w celu poprawienia i podniesienia na wyższy poziom jakości usług świadczonych na szczeblu Wspólnoty; taka poprawa jakości wymaga od państw członkowskich opracowania norm, które powinny być osiągnięte na wymaganym bądź wyższym poziomie przez operatorów świadczących usługi powszechne, w zakresie świadczenia tych usług;
8. jakość oczekiwana przez użytkowników stanowi istotny aspekt świadczonych usług; normy oceny jakości usług i osiągnięte poziomy jakości muszą być w interesie użytkowników podawane do wiadomości publicznej.

1. państwa członkowskie zapewnią, by użytkownicy korzystali z prawa do usług powszechnych obejmujących ciągłe świadczenie usług pocztowych o określonej jakości we wszystkich punktach na swoich obszarach, po przystępnych cenach dla wszystkich użytkowników;
2. w tym celu państwa członkowskie podejmą działania dla zapewnienia gęstości punktów kontaktowych i punktów dostępu, uwzględniając potrzeby użytkowników;
3. państwa członkowskie podejmą działania zapewniające, by operator/operatorzy świadczący usługi powszechne gwarantował/gwarantowali w każdy dzień roboczy i nie mniej niż pięć razy w tygodniu, poza okolicznościami lub warunkami geograficznymi uważanymi za wyjątkowe przez krajowe organy regulacyjne, jako minimum:
   - jedno przyjmowanie;
   - jedno doręczanie do domu lub siedziby każdej osoby fizycznej lub prawnej lub jedno doręczanie do odpowiednich instalacji;
4. państwa członkowskie zapewnią, by w celu zagwarantowania dobrej jakości usług pocztowych zostały ustalone i opublikowane normy jakości dotyczące usług powszechnych;

1. przyznawanie zezwoleń na świadczenie usług może, jeśli będzie istniała taka konieczność narzucać wymagania dotyczące jakości, dostępności i świadczenia określonych usług;
2. w celu zapewnienia usług powszechnych, w przypadkach, gdy państwo członkowskie stwierdza, że obowiązki świadczenia usług powszechnych, zgodnie z przepisami dyrektywy, stanowią nadmierne obciążenie finansowe dla operatora świadczącego te usługi może ono ustanowić fundusz kompensacyjny zarządzany przez organ niezależny od beneficjenta lub beneficjentów;
3. Parlament Europejski i Rada, działając na podstawie wniosku Komisji oraz na podstawie art. 57. ust. 2, art. 66 i 100a Traktatu podejmą takie działania harmonizacyjne, jakie są konieczne do zapewnienia, by użytkownicy i operator/operatorzy usługi powszechne posiadali dostęp do publicznej sieci pocztowej na warunkach, które są przejrzyste i niedyskryminujące.

Wśród przesłanek wydania dyrektywy 2002/39/WE w zakresie zapewnienia dostępu do usług pocztowych na obszarach wiejskich wymienić należy najważniejsze:

1. Art. 16 Traktatu podkreśla miejsce zajmowane przez usługi świadczone w ogólnym interesie gospodarczym we wspólnych wartościach Unii oraz ich rolę w promowaniu społecznej i terytorialnej spójności; rolą państwa jest zadbać o to, by takie usługi działały w oparciu o zasady i warunki, które pozwolą im spełniać swoje funkcje"¹;
2. "wiejska sieć pocztowa między innymi w górach i regionach wyspiarskich odgrywa podstawową rolę w procesie integrowania działalności gospodarczej z gospodarką narodową/globalną i zachowywania spójności pod względem społecznym i pod względem zatrudnienia w wiejskich, górskich i wyspiarskich regionach. Ponadto wiejskie urzędy pocztowe w górskich i wyspiarskich regionach mogą zapewnić podstawową sieć infrastruktury umożliwiającej powszechny dostęp do nowych technologii w telekomunikacji"².

Konsekwencją tych zasad jest przyjęcie zmiany w zasadach ustalania cen i wykorzystywania zysków osiąganych ze świadczenia usług w obszarze zastrzeżonym. "Wzajemne subsydiowanie usług powszechnych poza sektorem zastrzeżonym z przychodów z usług w tym sektorze jest zabronione, za wyjątkiem, gdy ma to miejsce w rozmiarze, co do którego wykazano, że jest to całkowicie niezbędne do wywiązania się ze szczególnych zobowiązań powszechnych usług nałożonych w obszarach konkurencji. Z wyjątkiem państw członkowskich, gdzie nie ma zastrzeżonych usług, krajowe organy regulacyjne przyjmą w tym celu środki, o których powiadomią komisję."³.

1. prawo Unii Europejskiej nie reguluje bezpośrednio dostępności do usług pocztowych,
2. regulacja dostępności jest delegowana na władze państw członkowskich,
3. przesłanki wprowadzenia dyrektyw wskazują, że dopuszczalna jest regulacja dostępu do usług, wyrównująca szanse użytkowników na obszarach wiejskich,
4. Unia Europejska nie sugeruje konkretnych wielkości parametrów dostępności, w tym zwłaszcza odrębnej regulacji dostępu dla użytkowników usług na obszarach wiejskich, ale także nie zabrania takiej regulacji,
5. zalecana jest dostępność powszechnych usług pocztowych,
6. możliwość utworzenia funduszu kompensacyjnego i wyrównywania strat ponoszonych wskutek świadczenia usług powszechnych związana jest przede wszystkim z niskim dochodami z tych usług na obszarach wiejskich - można wnioskować, że Unia dopuszcza regulację dostępu właśnie na tych obszarach nawet powyżej stanu wynikającego z uwarunkowań rynkowych w danym kraju,
7. możliwość subsydiowania skrośnego sugeruje, że Unia dopuszcza poprawę wyników operatora publicznego ponoszącego straty wskutek wprowadzenia norm zmuszających operatora do działań, które nie mają uzasadnienia ekonomicznego, ale mających uzasadnienie społeczne.

W Polsce funkcjonowanie rynku pocztowego, a zwłaszcza dostęp do usług pocztowych, regulowane jest przede wszystkim:

• ustawą z dnia 12 czerwca 2003 roku - Prawo pocztowe;
• ustawą z dnia 30 lipca 1997 r. o państwowym przedsiębiorstwie użyteczności publicznej "Poczta Polska";

1. placówka operatora - jednostka organizacyjna operatora, agenta lub agenta pocztowego, w której nadawca może zawrzeć umowę o świadczenie usług pocztowych lub która doręcza adresatom przesyłki lub kwoty pieniężne określone w przekazach pocztowych, albo inne wyodrębnione przez operatora miejsce, w którym można zawrzeć umowę o świadczenie usług pocztowych lub odebrać przesyłkę lub kwotę pieniężną określoną w przekazie pocztowym;
2. operator publiczny ma prawo do umieszczania:
   - nadawczych skrzynek pocztowych na nieruchomościach zajmowanych i administrowanych przez jednostki zaliczone do sektora finansów publicznych;
   - nadawczych skrzynek pocztowych i automatów do pocztowej obsługi klientów na innych nieruchomościach na podstawie umowy z właścicielem, użytkownikiem wieczystym lub samoistnym posiadaczem nieruchomości,
3. operator publiczny ma prawo instalowania i użytkowania na terenach wiejskich lub obszarach o rozproszonej zabudowie własnych oddawczych skrzynek pocztowych, po uzgodnieniu z właściwym wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta), na warunkach uzgodnionych z właścicielem, użytkownikiem wieczystym lub posiadaczem samoistnym nieruchomości;
4. operator świadczący powszechne usługi pocztowe jest obowiązany do corocznego przedstawienia prezesowi URTiP wykazu placówek, w tym prowadzonych przez agentów lub agentów pocztowych;
5. operator nieświadczący powszechnych usług pocztowych jest obowiązany do corocznego przedstawienia prezesowi URTiP wykazu placówek operatora, w tym prowadzonych przez agentów;
6. prezes URTiP przekazuje m.in. informacje na temat sieci placówek operatorów ministrowi właściwemu do spraw łączności;
7. minister właściwy do spraw łączności określa w drodze rozporządzenia warunki wykonywania powszechnych usług pocztowych przez operatora publicznego, w tym m.in. liczby i sposobu rozmieszczenia placówek operatora oraz sposób świadczenie powszechnych usług pocztowych biorąc pod uwagę m.in. ochronę interesów podmiotów korzystających z tych usług.

1. jeżeli wymagają tego względy ciągłości i dostępności usług, Poczta Polska może świadczyć usługi pocztowe za pośrednictwem agentów pocztowych, działających zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego;⁴
2. Poczta Polska otrzymuje z budżetu państwa dotacje do działalności polegającej na świadczeniu powszechnych usług pocztowych, jeżeli ich świadczenie przynosi stratę.⁵

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunków wykonywania powszechnych usług pocztowych reguluje następujące aspekty dostępności do usług (w szczególności na terenach wiejskich):

1. przekazy pocztowe przyjmowane są w placówce operatora, a na terenach wiejskich lub o rozproszonej zabudowie - również przez listonosza;
2. na terenie kraju powinno być uruchomione co najmniej 8.240 placówek operatora rozmieszczonych z uwzględnieniem występującego na danym obszarze zapotrzebowania na usługi;
3. jedna placówka operatora, licząc średnio w skali kraju, powinna przypadać:
   - na 7 tys. mieszkańców na terenie miast,
   - na każde 65 km² powierzchni na obszarach wiejskich;
4. w każdej gminie powinna być uruchomiona co najmniej jedna placówka operatora;
5. w przypadku gmin liczących poniżej 2,5 tys. ludności dopuszcza się objęcie tej gminy obszarem działania placówki operatora znajdującej się na terenie sąsiedniej gminy lub uruchomienie placówki ruchomej pod warunkiem, że:
   - lokalizacja taka zapewni sprawniejszą obsługę klientów zamieszkałych na terenie obsługiwanym przez tę placówkę,
   - lokalizację taką uzgodniono z właściwym wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta);
6. wskaźniki dostępności nie obejmują nadawczych skrzynek pocztowych.
7. placówki operatora powinny być czynne we wszystkie dni robocze, co najmniej 5 dni w tygodniu, a jeżeli w tygodniu przypada dzień ustawowo wolny od pracy, liczba ta może być odpowiednio niższa.

1. polskie regulacje generalnie spełniają wymogi stawiane w dyrektywach Unii Europejskiej;
2. normy dostępności w zakresie nadawania, jak i doręczania przesyłek i przekazów pocztowych są zgodne z zaleceniami;
3. wielkości parametrów dostępności dotyczą wyłącznie Poczty Polskiej i są podane dla całego kraju;
4. bez względu na formę organizacyjną (placówka własna, agent, agent pocztowy) wszystkie punkty kontaktowe traktowane są w normach jednakowo, jeśli świadczą powszechne usługi pocztowe;
5. w Polsce nie przewidziano funduszu kompensacyjnego dla operatora świadczącego powszechne usługi pocztowe, ale finansowanie może odbywać się z budżetu państwa, jeśli świadczenie tych usług przynosi stratę, co w praktyce dotyczyć może zwłaszcza obszarów wiejskich, gdzie popyt na usługi jest znacznie niższy;
6. normy dostępu do powszechnych usług pocztowych w Polsce przewidują oddzielne regulacje dla obszarów wiejskich;
7. ustalenie dwóch kryteriów dostępu do pocztowych usług powszechnych (dla miast i terenów wiejskich) powinno zagwarantować stabilność dostępu do usług pocztowych;
8. możliwość doręczania przesyłek na terenach wiejskich poprzez zbiorcze skrzynki oddawcze w praktyce ogranicza możliwość skorzystania z usług zlecanych listonoszowi do przypadków doręczania przesyłek rejestrowanych (doręczanych bezpośrednio do adresata);
9. konieczność uzgadniania z organami władzy samorządowej obsługi obszaru gmin liczących poniżej 2,5 tys. ludności przez placówki w gminie sąsiedniej w praktyce powinno umożliwiać każdej gminie zachowanie należytego poziomu obsługi.

Najbardziej znaną i powszechną formą działalności pocztowej na wsi były urzędy pocztowe. Coraz częściej w ich miejsce tworzone są inne, bardziej ekonomiczne formy, jak agencje "nowego typu" (umowa agencyjna) lub oddziały (okienko operacyjne zlokalizowane poza siedzibą macierzystego urzędu pocztowego).

Najsłabszym ogniwem w sieci urzędów pocztowych jest placówka wiejska. Wobec wyludnienia i starzenia się wsi nie ma zapotrzebowania na usługi w pełnym zakresie. Potrzeby tej społeczności ograniczają się do podstawowych usług. Mimo rozszerzenia zakresu działania tych placówek o dodatkowe funkcje jak działalność handlowa i usługi bankowe, w dalszym ciągu są one bardzo deficytowe. Dlatego przeobrażeniom strukturalnym sektora usług pocztowych powinny towarzyszyć niezbędne przemiany organizacyjne w sieci placówek usługowych. Dotyczy to zwłaszcza tych urzędów pocztowych, które legitymują się małym popytem na usługi pocztowe. Powinny być one przekształcane w placówki niższej rangi, np. agencje, punkty usługowe czynne w zmniejszonym wymiarze godzin (3-4 godziny dziennie ). Obsługa społeczeństwa wiejskiego może w wielu przypadkach być prowadzona w innej formie niż urzędy pocztowe. Sieć ta byłaby uzupełniana tworzonymi placówkami o znacznie mniejszych kosztach w formie urzędów nadawczych, oddziałów, agencji i pośrednictw.

Na wsi model pocztowej sieci usługowej docelowo powinien zostać ukształtowany w taki sposób, by urzędy pocztowe o pełnym zakresie działania wraz ze służbą doręczeń zlokalizowane były w dużych miejscowościach, głównie będących siedzibami gmin. Uzupełnieniem tych urzędów pocztowych powinny być w miejscowościach poniżej siedziby gminy urzędy pocztowe nadawcze i oddziały, a przede wszystkim agencje.

Analizując wskaźnik czasu oczekiwania klienta na załatwienie usługi zauważono pewne powtarzające się prawidłowości, mianowicie w ściśle określonych dniach miesiąca wskaźnik ten przedstawia się bardzo niekorzystnie. Wiąże się to z niepełnym wykorzystaniem potencjału ludzkiego. Ze względu na znaczne zróżnicowanie dostępności do usług pocztowych w rejonach wiejskich i miejskich odrębnie mierzy się dostępność w aspekcie czasowym. W badaniach dostępności bierze się pod uwagę nie tylko czas na pokonanie drogi do najbliższej placówki pocztowej, ale także czas oczekiwania na obsługę w placówce i czas obsługi. Dostępność cenowa jest istotna w ocenie jakości usług pocztowych o charakterze powszechnym, bowiem ich ceny są regulowane bezpośrednio lub pośrednio przez instytucje państwowe.

Spośród wszystkich placówek pocztowych 3.669 położonych jest na terenach miejskich (co stanowi 44%), natomiast 4.637 na terenach wiejskich (co stanowi 56%).

Na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej jedna placówka pocztowa obsługuje średnio 37,6 km² i 4.598,5 mieszkańców. Zamieszczony poniżej wykres ilustruje wartości wskaźników określających dostępność placówek pocztowych w Polsce na tle innych krajów.

Na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej na jedną placówkę pocztową przypada średnio 4.598 mieszkańców. Wartość wskaźnika określającego ilość osób przypadających na jedną placówkę w porównaniu z innymi krajami europejskimi kształtuje się na średnim poziomie. W Polsce na jedną placówkę przypada ok. dwukrotnie mniej mieszkańców niż np. w Hiszpanii i jednocześnie ponad dwukrotnie więcej niż w Irlandii. Posługiwanie się wskaźnikiem liczby mieszkańców na jedną placówkę pocztową może być w niektórych przypadkach niewystarczającą informacją pozwalającą na ocenę dostępności terytorialnej usług pocztowych. W przypadku dużych skupisk ludności o znacznej gęstości zaludnienia niekiedy bardziej efektywne bywa uruchomienie i utrzymanie dużej placówki pocztowej z wieloma stanowiskami obsługi klienta niż paru mniejszych placówek świadczących usługi pocztowe.

Na terenie Rzeczpospolitej Polskiej jedna placówka pocztowa obsługuje przeciętnie terytorium o powierzchni 38 km². Podobnie jak w przypadku liczby mieszkańców przypadających na jedną placówkę pocztową, wartość tego wskaźnika można uznać za oscylującą w okolicach średniej europejskiej. Najmniejsze pokrycie siecią placówek pocztowych jest w Finlandii, co jest uwarunkowane małą gęstością zaludnienia w tym kraju. Najgęstsza sieć placówek pocztowych jest na Malcie. Należy jednak zauważyć, że kraj ten ma niewielkie terytorium i jest znaczącym ośrodkiem turystycznym, co wiąże się również ze zwiększonym zapotrzebowaniem na usługi pocztowe.

* w przypadku Austrii i Wielkiej Brytanii dane dotyczą roku 2002

Według stanu na dzień 31 grudnia 2003 r. na terenie kraju Poczta Polska miała zainstalowanych 56.906 nadawczych skrzynek pocztowych, w tym w miastach 20.812 sztuk (co stanowi 37 %), a na terenach wiejskich 36.094 sztuk (co stanowi 63%).

Wszystkie zainstalowane przez Pocztę Polską skrzynki nadawcze spełniają wymagania określone w rozporządzeniu ministra infrastruktury z dnia 24 września 2003 r. w sprawie nadawczych skrzynek pocztowych (Dz.U. Nr 177, poz. 1730).

W zakresie służby doręczeń Poczta Polska ściśle podporządkowała doręczanie przesyłek pocztowych uregulowaniom ustawy - Prawo pocztowe, zarówno w zakresie częstotliwości określonej w art. 3 ust. 25, jak i szczegółowym zapisom odnośnie zasad doręczania podanym w art. 26.

Stan organizacyjny służby doręczeń (stan na 31 grudnia 2003 r.) przedstawia się następująco:

• 11.783 rejony doręczeń zorganizowanych w miastach,
• 11.466 rejonów zorganizowanych na terenach wiejskich.

W 2003 r. Poczta Polska zatrudniała 26.918 listonoszy, z czego 14.899 listonoszy miejskich i 12.019 wiejskich. Na terenach miejskich przeciętnie jeden listonosz obsługiwał
1.580 mieszkańców, a na terenach wiejskich - 1.219 mieszkańców. Różnica wartości tego wskaźnika jest uwarunkowana różną gęstością zaludnienia terenów wiejskich i miejskich. Średnio jeden listonosz obsługuje ok. 11,6 km² powierzchni kraju.

Współczesne funkcje poczty nie ograniczają się tylko do oferowania podstawowego wachlarza usług pocztowych. Operatorzy publiczni realizują także wiele zadań sprzyjających rozwojowi społeczno-gospodarczemu krajów UE. Do najważniejszych obszarów działań należy zaliczyć: usługi ekspresowe, finansowe, usługi dostępu do Internetu, usługi na rzecz administracji.

Usługi finansowe świadczone są przez pocztę na rzecz banków, w tym zwłaszcza preferowanego przez pocztę Banku Pocztowego. Działalność ta powinna być rozwijana zwłaszcza na obszarach, gdzie nie ma dostępu do jakiegokolwiek oddziału banku, w tym zwłaszcza banku spółdzielczego. Należy podkreślić, że wiele produktów bankowych oferowanych przez pocztę ma charakter tradycyjny. Szczególnie odczuwalny jest brak możliwości dokonywania operacji poprzez bankomaty.

W zakresie dostępu do Internetu na wsi poczta pełni szczególną rolę w wielu krajach europejskich. Organizacja tzw. kiosków internetowych sprzyja upowszechniania tych usług wśród konsumentów zamieszkałych na wsi, którzy mają zdecydowanie bardziej konserwatywne podejście do nowych technologii. Poczta organizując własne stanowiska w placówkach umożliwia stosunkowo łatwy dostęp do zasobów informacyjnych bez ponoszenia większych nakładów. Dlatego także w Polsce szczególnie pożądane byłoby zorganizowanie dostępu do usług informatycznych w placówkach Poczty Polskiej, zwłaszcza tych, które nadal pozostają jej własnością.

• przyjmowanie wpłat podatkowych i innych zobowiązań publiczno-prawnych,
• przyjmowanie opłat lokalnych,
• regulacja abonamentu telewizyjnego,
• uiszczanie opłaty za prawo jazdy (znaczki do prawa jazdy),
• wydawanie formularzy, broszur, itp.,
• przekazywanie praw jazdy i dowodów rejestracyjnych,
• sprzedaż zezwoleń wędkarskich,
• przyjmowanie wniosków o wydanie kopii aktów urodzenia, małżeństwa, zgonu, przyjmowanie wniosków paszportowych, usługi na rzecz agencji zatrudnienia, itp.

Poziom rozwoju oraz dostępu do tego typu usług na wsi w Polsce należy ocenić jako niski lub bardzo niski, pomimo że najczęściej nie wynika on z winy operatora publicznego.

1. dyrektywa 2002/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 czerwca 2002 roku zmieniającą dyrektywę 97/67/WE w zakresie dalszego otwarcia usług pocztowych Wspólnoty na konkurencję, przesłanka nr 3 uzasadniająca wprowadzenia dyrektywy.

2. dyrektywa 2002/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 czerwca 2002 roku zmieniającą dyrektywę 97/67/WE w zakresie dalszego otwarcia usług pocztowych Wspólnoty na konkurencję, przesłanka nr 3 uzasadniająca wprowadzenia dyrektywy.

3. dyrektywa 2002/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 czerwca 2002 roku zmieniającą dyrektywę 97/67/WE w zakresie dalszego otwarcia usług pocztowych Wspólnoty na konkurencję, art. 1. ust. 2.

4. art. 9 ust. 3.

5. art. 17 pkt 1 ust. 1.