Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Senat wnosi do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn.

Pełna realizacja zasady równych praw kobiet i mężczyzn jest konieczna w demokratycznym państwie szanującym godność i prawa człowieka. Realizacja tej zasady przynosi korzyści całemu społeczeństwu i jest jednym z celów Rady Europy oraz Unii Europejskiej. W przekonaniu, że niniejsza ustawa przyspieszy proces eliminacji dyskryminacji ze względu na płeć i osiągnięcie rzeczywistej równości praw kobiet i mężczyzn, stanowi się, co następuje:

1. Ustawa określa równe prawa kobiet i mężczyzn oraz obowiązki państwa w zakresie przestrzegania równego statusu kobiet i mężczyzn.
2. Wszelka dyskryminacja ze względu na płeć, zarówno bezpośrednia jak i pośrednia, jest zakazana.
3. Zasada równych praw kobiet i mężczyzn podlega ochronie prawnej.

1. Dyskryminacją ze względu na płeć jest zróżnicowane traktowanie kobiety i mężczyzny z powodu ich przynależności do określonej płci, prowadzące do tego, że osoba danej płci znajduje się w bezpodstawnie gorszej sytuacji faktycznej lub prawnej, niż osoba płci przeciwnej.
2. Ilekroć w ustawie jest mowa o zakazie dyskryminacji oznacza to zakaz:

1. podejmowania działań powodujących sytuację, w której osoba lub grupa osób jest, była lub byłaby w tej samej sytuacji gorzej traktowana od innej osoby lub grupy osób, z powodu ich przynależności do określonej płci (dyskryminacja bezpośrednia),
2. wprowadzania pozornie neutralnych regulacji prawnych, kryteriów lub praktyk, które mogą doprowadzić do szczególnej, niekorzystnej sytuacji dla osób określonej płci w stosunku do osób płci przeciwnej, chyba że taka regulacja prawna, kryterium lub praktyka jest obiektywnie uzasadniona usankcjonowanym prawnie celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne (dyskryminacja pośrednia).

3. Dyskryminacją jest również niezaspokajanie specyficznych potrzeb każdej płci w dziedzinie ochrony zdrowia.
4. Nie stanowią dyskryminacji:

5. Zabronione jest molestowanie seksualne czyli powszechnie nieakceptowane zachowanie o podłożu seksualnym naruszające godność osoby molestowanej lub wywołujące atmosferę zastraszenia, upokorzenia lub wrogości, gdy akceptacja takiego zachowania lub jej brak będzie stanowić podstawę podjęcia decyzji dotyczącej osoby molestowanej.

1. Organy władzy publicznej są obowiązane do popierania równego statusu kobiet i mężczyzn oraz stwarzania warunków niezbędnych do realizacji tej zasady, w szczególności poprzez przeznaczanie na ten cel niezbędnych środków publicznych.
2. Ministrowie oraz kierownicy urzędów administracji publicznej są obowiązani, każdy w zakresie swojego działania, do przeglądu obowiązujących aktów prawnych, oceny ich funkcjonowania w zakresie przestrzegania zasady równego statusu kobiet i mężczyzn oraz do podjęcia działań mających na celu osiągnięcie tego statusu.

1. Kobieta i mężczyzna mają równe prawo do kształcenia w szkołach wszystkich typów i profili zawodowych oraz w szkołach wyższych.
2. Kobieta i mężczyzna mają równy dostęp do pomocy udzielanej przez państwo uczniom, studentom lub słuchaczom szkół publicznych i niepublicznych.
3. Podręczniki szkolne i inne środki dydaktyczne stosowane w szkołach wszystkich typów, innych placówkach oświatowych oraz szkołach wyższych powinny uwzględniać zasadę równych praw kobiet i mężczyzn.

Kobieta i mężczyzna mają równe prawa w zatrudnieniu, o których mowa w przepisach Kodeksu pracy.

1. Kobieta i mężczyzna mają równe prawo do zabezpieczenia społecznego, w szczególności w związku z bezrobociem, niepełnosprawnością, niezdolnością do pracy oraz chorobą.
2. Wiek emerytalny kobiety i mężczyzny określają odrębne przepisy. Jeżeli wiek emerytalny jest zróżnicowany ze względu na płeć, osiągnięcie przez pracownika niższego wieku emerytalnego nie może być przyczyną rozwiązania z nim stosunku pracy przez pracodawcę.

1. Udział przedstawicieli każdej z płci w organie kolegialnym powoływanym albo mianowanym przez organ władzy publicznej powinien wynosić:

1. od dnia wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2003 r. - co najmniej 30% składu tego organu,
2. od dnia 1 stycznia 2004 r. do dnia 31 grudnia 2011 r. - co najmniej 40% składu tego organu,
3. od dnia 1 stycznia 2012 r. - co najmniej 50% składu tego organu.

1. W przypadku, gdy organ liczy mniej niż 4 osoby, w jego składzie powinni być reprezentowani przedstawiciele obydwu płci.
2. Przedstawicielom każdej z płci, na listach osób kandydujących do kolegialnych organów przedstawicielskich, zapewnia się:

1. od dnia wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2003 r. - co najmniej 30% miejsc,
2. od dnia 1 stycznia 2004 r. - co najmniej 40% miejsc.

1. W przypadku wyborów bezpośrednich nazwiska osób różnej płci zamieszcza się na listach osób kandydujących przemiennie, jeżeli nie obowiązuje umieszczanie nazwisk w porządku alfabetycznym.

1. Kobieta i mężczyzna mają równe prawa i obowiązki w życiu rodzinnym, których wykonywanie nie może być powodem dyskryminacji.
2. Równe prawa i obowiązki, o których mowa w ust. 1, oznaczają w szczególności zakaz dyskryminacji mężczyzn pragnących zająć się wychowaniem lub opieką nad dziećmi, także w razie nieistnienia małżeństwa.

1. Centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach równego statusu kobiet i mężczyzn jest Prezes Urzędu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, zwany dalej "Prezesem Urzędu".
2. Prezes Urzędu wykonuje swoje zadania przy pomocy Urzędu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, zwanego dalej "Urzędem", oraz jednostek terenowych.
3. Organizację Urzędu określa statut nadany, w drodze zarządzenia, przez Prezesa Rady Ministrów.
4. Prezes Rady Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, organizację oraz właściwość miejscową i rzeczową jednostek terenowych w sprawach z zakresu działania Prezesa Urzędu, uwzględniając charakter i liczbę spraw występujących na danym terenie.

1. Prezes Rady Ministrów powołuje i odwołuje Prezesa Urzędu oraz sprawuje nadzór nad jego działalnością.
2. Prezes Rady Ministrów powołuje i odwołuje wiceprezesa Urzędu na wniosek Prezesa Urzędu.

1. opiniowanie i przygotowywanie projektów programów działań i aktów prawnych, oddziałujących na sytuację w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn,
2. występowanie do właściwych organów z wnioskami o wydanie lub zmianę aktów prawnych w sprawach dotyczących równego statusu kobiet i mężczyzn,
3. występowanie do właściwych organów o zajęcie stanowiska w sprawach należących do zakresu ich działania o udzielenie informacji i pomocy oraz podjęcie działań służących urzeczywistnianiu zasady równego statusu kobiet i mężczyzn,
4. monitorowanie sytuacji w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn oraz inicjowanie i koordynowanie działań zmierzających do zapewnienia równego statusu kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach życia,
5. współpraca z właściwymi organami administracji publicznej, organizacjami pozarządowymi i instytucjami w sprawach związanych z równym statusem kobiet i mężczyzn,
6. działanie na rzecz rozwiązywania problemów powstałych w związku z naruszaniem równego statusu kobiet i mężczyzn,
7. udzielanie pomocy merytorycznej, a w szczególności prawnej, w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn,
8. przedkładanie Radzie Ministrów okresowych sprawozdań z realizacji rządowych programów dotyczących równego statusu kobiet i mężczyzn,
9. inspirowanie oraz wspieranie działalności grup, organizacji i środowisk, działających na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn,
10. współpraca z zagranicznymi i międzynarodowymi organizacjami i organami w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn,
11. opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych, popularyzujących wiedzę o równym statusie kobiet i mężczyzn,
12. gromadzenie i upowszechnianie orzecznictwa w sprawach z zakresu równego statusu kobiet i mężczyzn,
13. wykonywanie innych zadań określonych w ustawie lub ustawach odrębnych.

W ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm. ¹) w art. 18^3a po §1 dodaje się §1¹ i §1² w brzmieniu:

¹) Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 113, poz. 717, z 1999 r. Nr 99, poz. 1152, z 2000 r. Nr 19, poz. 239, Nr 43, poz. 489, Nr 107, poz. 1127 i Nr 120, poz. 1268, z 2001 r. Nr 11, poz. 84, Nr 28, poz. 301, Nr 52, poz. 538, Nr 99, poz. 1075, Nr 111, poz. 1194, Nr 123, poz. 1354, Nr 128, poz. 1405 i Nr 154, poz. 1805 oraz z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz. 1146 i Nr 196, poz. 1660.

Zagadnienia związane z równym statusem kobiet i mężczyzn oraz ogólnie z sytuacją kobiet w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym i rodzinnym znajdują odzwierciedlenie w szeregu regulacji prawa międzynarodowego. O równouprawnieniu kobiet jest mowa w Karcie Narodów Zjednoczonych, a zakaz dyskryminacji kobiet wynika także z ogólnego ujęcia zasady równości, tak jak zostało ono wyrażone w art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia 19 grudnia 1966 roku i w art. 14 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 roku.

Do międzynarodowego porządku prawnego należy także zaliczyć szereg konwencji, w tym przede wszystkim Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979 roku.

Istotne znaczenie dla sformułowania zasady równości kobiet i mężczyzn ma także art. 141 TWE, zgodnie z którym państwa członkowskie zobowiązane są przestrzegać zasady równej płacy mężczyzn i kobiet za równą pracę lub pracę równej wartości. Charakter równości praw mężczyzn i kobiet, jako zasady fundamentalnej, wielokrotnie podkreślał Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w swoich orzeczeniach.

Zasada ta została także rozwinięta w kilku dyrektywach wspólnotowych, z których najistotniejsze to: dyrektywa Rady 75/117/EWG w sprawie dostosowania przepisów prawnych państw członkowskich dotyczących stosowania zasady równej płacy dla kobiet i mężczyzn, dyrektywa Rady 76/207/EWG w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia zawodowego i awansu zawodowego oraz w zakresie warunków pracy oraz dyrektywa Rady 97/80/WE w sprawie ciężaru dowodu w przypadkach dyskryminacji ze względu na płeć.

Ponadto należy wspomnieć, że 7 czerwca 2001 roku Komisja Europejska przedstawiła projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniający dyrektywę Rady 76/207/EWG. Projekt ten w poważnym stopniu przebudowuje system stworzony przez dyrektywę 76/207/EWG w kierunku jego zbliżenia do systemu europejskiego prawa antydyskryminacyjnego, ustanowionego dyrektywami 2000/78/WE i 2000/43/WE, który odnosi się do zakazu dyskryminacji ze względu na określone kryteria poza kryterium płci.

W ustawodawstwie polskim uregulowanie kwestii równego traktowania kobiet i mężczyzn znalazło wyraz w art. 32 i 33 Konstytucji.

Często, w myśl założenia mającego swe początki jeszcze w końcu XVIII wieku, kobiety są z założenia traktowane jako potencjalnie gorszy pracownik. Z tego też powodu płace kobiet wykonujących tę samą pracę co mężczyźni są rażąco niższe, natomiast ich awans zawodowy znacznie utrudniony. Często trudno jest kobietom znaleźć pracę właśnie dlatego, że są kobietami. Dyskryminacja dotyka kobiety z uwagi na ich wiek i stan rodzinny. Ponadto kobiety w niewystarczającym stopniu uczestniczą w życiu publicznym.

Ten stereotyp kulturowy dotyczący statusu płci - silnie zakorzeniony w świadomości społecznej - jest bardzo często utrwalany w procesie edukacyjnym. Autorzy podręczników, nauczyciele oraz rodzice poprzez teksty zawarte w podręcznikach szkolnych, własne zachowania i wypowiedzi utrwalają w świadomości dziecka pogląd o zróżnicowanym traktowaniu ze względu na płeć.

Jednym z kroków w tym kierunku było uchwalenie ustawy z dnia 22 czerwca 2001 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz ustawy o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 89, poz. 973). Dodawany nowelizacją przepis (art. 6c ust. 1 pkt 3 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu) uzupełnia katalog zadań wojewody w zakresie przeciwdziałania bezrobociu. Ustalane przez wojewodę kryteria wydawania cudzoziemcom przyrzeczeń i zezwoleń na pracę nie mogą zawierać wymagań dyskryminujących kandydatów, m.in. ze względu na płeć. Podobnie informacja pracodawcy o wolnym miejscu zatrudnienia lub miejscu przygotowania zawodowego nie może zawierać wymagań dyskryminujących kandydatów z tego względu (art. 12 ust. 3a).

Przedstawiona nowelizacja Kodeksu pracy została uchwalona 24 sierpnia 2001 r. (Dz. U. Nr 128, poz. 1405) i podobnie jak nowela ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu weszła w życie z dniem 1stycznia 2002 roku.

Istotną zmianą (dodany nowelizacją art. 18^3a) jest wprowadzenie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu (w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych). Do sytuacji naruszających zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn ustawodawca zalicza m.in. odmowę nawiązania lub kontynuowania stosunku pracy, różnicowanie wynagrodzenia lub innych warunków zatrudnienia, pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą czy też pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe (art. 18^3b k.p.). Powyższe sytuacje nie będą traktowane jako przejaw dyskryminacji, jeżeli pracodawca udowodni, że kierował się innymi względami niż płeć. Jest to niezwykle istotna zmiana w przepisach, bowiem ciężar dowodu przerzuca na pracodawcę.

Ustawodawca nakłada ponadto na pracodawcę obowiązek równego wynagradzania za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości (art. 18^3c k.p.).

Niezwykle istotną zmianą wprowadzoną przez ustawę jest uprawnienie osoby, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn, do odszkodowania w wysokości nie niższej niż najniższe wynagrodzenie za pracę i nie wyższej niż sześciokrotność tego wynagrodzenia (art. 18^3d k.p.).

Przedstawione powyżej uregulowania prawne stanowią wraz z normami konstytucyjnymi podstawowe rozwiązania normatywne w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn. Zgodnie z przepisami ustawy zasadniczej jej unormowania znajdują bezpośrednie zastosowanie. Zdaniem wnioskodawców zachodzi jednak konieczność stworzenia dodatkowych ustawowych gwarancji pełnej realizacji zasady równych praw kobiet i mężczyzn. Projektowana ustawa jest uzasadniona także z tego względu, że w art. 33 ust. 2 Konstytucji zawarto jedynie przykładowe sytuacje, w których ma być realizowana zasada równości wobec prawa kobiet i mężczyzn (równe prawo do kształcenia, do zatrudnienia i awansowania, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń). Projekt ustawy pokazuje, że sfera stosunków, w których należy zapewnić równe prawa kobiecie i mężczyźnie jest o wiele bardziej rozległa.

Projekt zawiera ponadto zakaz stosowania dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej.

W rozumieniu projektowanych przepisów definicja dyskryminacji bezpośredniej będzie się odnosić nie tylko do sytuacji aktualnej dyskryminacji, ale obejmie także swoim zakresem sytuację dyskryminacji, która została usunięta oraz sytuację potencjalnej dyskryminacji. Proponowana definicja dyskryminacji bezpośredniej zawiera kryterium porównawcze i jest zbieżna z uregulowaniami zawartymi w przytoczonym powyżej projekcie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającym dyrektywę Rady 76/207/EWG.

Projektowana ustawa wprowadza zakaz molestowania seksualnego definiując je jako powszechnie nieakceptowane zachowanie o podłożu seksualnym, które narusza godność osoby molestowanej lub wywołuje atmosferę zastraszenia, upokorzenia lub wrogości, w sytuacji gdy akceptacja takiego zachowania lub jej brak będzie stanowić podstawę podjęcia decyzji dotyczącej osoby molestowanej.

Projekt ustawy dotyczy równych praw kobiety i mężczyzny do kształcenia w szkołach wszystkich typów i profili zawodowych oraz w szkołach wyższych. Zakłada równy dostęp kobiet i mężczyzn do pomocy udzielanej przez państwo w związku z kształceniem się. Ponadto, zdaniem wnioskodawców, konieczne jest aby podręczniki szkolne i inne środki dydaktyczne uwzględniały zasadę równych praw kobiet i mężczyzn.

Poza przedstawionymi powyżej sferami życia jednostki ważnym polem działania jest szeroko pojęta działalność publiczna. Rozwiązania projektu nawiązują w tym zakresie do rozpowszechniającej się w państwach członkowskich Unii Europejskiej praktyki gwarantowania z mocy prawa równego udziału kobiet i mężczyzn w sprawowaniu władzy. W projekcie ustawy zakłada się, że w składzie organów kolegialnych powoływanych albo mianowanych przez organ władzy publicznej udział przedstawicieli każdej z płci powinien wynosić co najmniej 50% składu tego organu.

50-procentowy parytet jest rozwiązaniem docelowym, które ma obowiązywać od 1 stycznia 2012 roku. Projekt ustawy zakłada stopniowe dochodzenie do takiego parytetu, w związku z czym od dnia wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2003 roku ustala go na poziomie 30%, natomiast od dnia 1 stycznia 2004 roku do dnia 31 grudnia 2011 roku - na poziomie 40%.

Odmiennie, w myśl przepisów projektu, będzie przebiegało dochodzenie do 40-procentowego parytetu w przypadku zapewnienia przedstawicielom każdej z płci odpowiedniej liczby miejsc na listach osób kandydujących do kolegialnych organów przedstawicielskich. Od dnia wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2003 r. udział przedstawicieli każdej z płci będzie wynosił na listach kandydatów co najmniej 30% miejsc, a od dnia 1 stycznia 2004 r. - co najmniej 40%.

Zdaniem wnioskodawców obecnie obowiązujące regulacje prawne w tym zakresie są niewystarczające. Rada Ministrów, na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 roku o Radzie Ministrów (Dz. U. z 1999 r. Nr 82, poz. 929 z późn. zm.) może ustanowić pełnomocnika Rządu do określonych spraw. Na tej podstawie działa w chwili obecnej Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 października 2001 r. w sprawie ustanowienia Pełnomocnika Rządu do Spraw Rodziny oraz Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn - Dz. U. Nr 122, poz. 1331 - oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 listopada 2001 r. zmieniające powołany akt wykonawczy - Dz. U. Nr 140, poz. 1572). Funkcjonowanie Pełnomocnika w strukturze Rządu jest osłabieniem jego rangi. Jednocześnie jest to urząd "wrażliwy politycznie" - jego powołanie jest uzależnione od woli Rady Ministrów ("Rada Ministrów może ustanowić").

Zdaniem wnioskodawców zaproponowane rozwiązanie dotyczące Urzędu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn jest rozwiązaniem optymalnym, zapewniającym niezależność działania Urzędu. Miałoby o tym przesądzać jego umocowanie ustawowe (w przypadku likwidacji Urzędu konieczna byłaby zmiana omawianej ustawy).

W toku prac nad projektem wiele uwagi poświęcono postępowaniu kwalifikacyjnemu jako etapowi poprzedzającemu nawiązanie stosunku pracy. Zdaniem projektodawców na tym etapie pracodawca nie może zadawać kandydatowi pytań dotyczących jego stanu cywilnego oraz planów w tym zakresie (art. 13 wprowadzający zmiany do Kodeksu pracy). Projektowane zmiany do Kodeksu pracy wprowadzają zakaz żądania od kobiety kandydującej do pracy informacji co do stanu ciąży, przy czym zakaz ten nie będzie dotyczył przypadków, w których kobieta ma być zatrudniona u pracodawcy zatrudniającego mniej niż 20 pracowników przy pracy wzbronionej kobietom.